Արցախն առանց արցախցիների

Յոթ օրից էլ պակաս ժամանակ և կյանքի ճանապարհ համարվող Հակարիի կամուրջը վերածվեց գաղթի ճամփայի

«Ես իմ տղուն կորցրել եմ 44-օրյա պատերազմին, ով պայքարել ա Արցախի կանգուն լինելու համար․ ես չեմ կարա իմ տղուն դավաճանեմ ու թուրքերի հետ համատեղ կյանք սկսեմ։ Մեր տունն ամենավատ տեղում էր՝ Շուշիի ներքևի Կրժկան կոչվող թաղամասում։ Թուրքերը հասել էին այնտեղ․ կրակ էին վառում, խորոված անում, երգում-պարում։ Անհնար էր երեխաների հետ այնտեղ մնալ», - ասում է Ռուզաննա Մարտիրոսյանը։ Ռուզաննայի հետ էր նաև աղջկա ընտանիքը, ով 44-օրյա պատերազմից հետո Շուշիից տեղահանվել է Ստեփանակերտ, հիմա էլ՝ Գորիս։

Հոկտեմբերի 3-ի դրությամբ Արցախից բռնի տեղահանված անձանց թիվը - 100 հազար 625
Հակարիի կամուրջը հատած տրանսպորտային միջոցների թիվը - 21 հազար 195
Հաշվառված անձանց քանակը - 91 հազար 924
Պետության կողմից տրամադրվող աջակցությունից օգտվողների թիվը - 59 հազար 059

Հիշեցնենք, որ Ադրբեջանի ՊՆ-ն հայտարարություն էր տարածել, որ Ղարաբաղում «հակաահաբեկչական գործողություններ» է սկսում, այդ թվում՝ «վերականգնելու Ադրբեջանի Հանրապետության սահմանադրական կարգը»։ Հայտարարելուց հետո խախտել հրադարդարը սահմանի ողջ երկայնքով՝ թիրախավորելով խաղաղ բնակչությունը։

Սեպտեմբերի 20-ին ԼՂ-ում ռուս խաղաղապահների հրամանատարության միջնորդությամբ պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել նույն օրը ժամը 13:00-ից ռազմական գործողությունների ամբողջական դադարեցման մասին։ Որի հիմնական պայմանն էր ռուսական խաղաղապահ զորակազմի տեղակայման գոտուց «ՀՀ զինված ուժերի մնացած ստորաբաժանումների դուրսբերման, Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակի կազմալուծման ու ամբողջական զինաթափման և ԼՂ-ի տարածքից ծանր տեխնիկայի ու սպառազինության դուրսբերման վերաբերյալ»։

Սեպտեմբերի 21-ին Եվլախում ԼՂ հայ բնակչության ներկայացուցիչների և Ադրբեջանի իշխանությունների հանդիպումից հետո երեք օր անց միայն՝ սեպտեմբերի 24-ին արցախցիների առաջին խումբն անցավ Հակարիի կամուրջը և հասավ Կոռնիձորի հումանիտար կայան։ Վերջին ավտոբուսը Արցախից 15 բռնի տեղահանվածներին հասցրել է Գորիս։

Արցախցիների մեծ մասը հասցրել է պարզապես դուրս գալ ապաստարաններից և մազապուրծ հասել Ստեփանակերտ․ մի մասը տնային հագուստով, առանց որևէ փաստաթղթի, մի մասը հասցրել է մի քանի հագուստ ու փաստաթղթեր վերցնել։ Այդ ամենի մասին բոլորը չեն էլ նշում, երբ հարցնում ես, թե ինչ են թողել Արցախում․ «հայրենիք ենք թողել, հայրենիք․ ուրիշ ոչինչ աչքիս չի երևում», - ասում է Մարտակերտի շրջանի Կուսապատ գյուղի բնակիչը։ Անունը չնշեց, առանձնապես խոսելու ցանկություն էլ չուներ, ասաց, որ կմնա Գորիսում․ «գաղթական մարդիկ ենք, որտեղ ասեն՝ էնտեղ էլ կմնանք»։

Զգուշավորություն է պետք ունենալ յուրաքանչյուր արցախցու մոտենալիս ու որևէ հարց տալիս․ բոլորի աչքերում քարացած հայացք կա, որից դժվար է կռահել, թե, բացի հայրենիքը կորցնելու ցավից, ում են կորցրել արցախյան առաջին, ապրիլյան, 44-օրյա, սեպտեմբերի 19-ին սկսած ու մեկուկես օր տևած պատերազմների ժամանակ, համարյա տարի ձգվող շրջափակման ու Ստեփանակերտ քաղաքի բենզալցակայաններից մեկի պայթյունի հետևանքով։
Հարցին, թե ինչպես Մարտակերտից հասան Ստեփանակերտ, այնտեղից՝ Գորիս, շրջափակման ծանր օրերի մասին, Մարտակերտ քաղաքի բնակիչ Հովհաննես Մարությանը սկզբում կարծես թե թեթև էր խոսում, առանց տրտնջալու, մինչև հասանք այն հարցին, թե ինչ է թողել ընտանիքն՝ Մարտակերտում․ «Մը խիլա զոհված ախպերներ ենք թողել, մանավանդ էս վերջին օրերին, մեր ապրած տարիներն ենք թողել։ Տուն-տեղ, գործ, ունեցվածք․․․ դրանք երկրորդական են, ու մի րոպե էդ ամենի մասին չեմ մտածում։ Ցանկացած իրավիճակում ձգել ենք․ ինը ամիս բլոկադան նույնիսկ աչքիս չի երևում․քիչ-միչ, բայց մեր այգիներից ստացված ուտելիքով ապրել ենք։ Ամեն ձև ապրել ենք, էնքան որ մեր հողում ապրենք, բայց թուրքի հետ ապրել չենք կարող։ Կարծում եմ լրիվ անճար մարդը միայն կմնա Արցախում․ կռիվ էլ չլինի, սպանություններ միշտ լինելու են»։

Բռնի տեղահանվածների մեջ շատ են տարեցները, որոնք չնայած ֆիզիկապես արդեն Հայաստանում են, բայց կարծես հոգին թողել են Արցախում․ նրանք ի վիճակի չեն առանց արտասվելու հիշել իրենց ծննդավայրը, բնությունը, Արցախում թողած գերեզմանները։

_{Տղաս Ռուսաստանում է, բայց կարոտս շատ է խեղդում, այդքան հեռու գնալ չեմ կարող}

_{Ինչ՞ու տվեցին թուրքին մեր Ղարաբաղը․ 2000 տարի պահեցինք-պահեցինք, հիմա ինչու տվեցին իշխանությունները։}

_{Գոնե ինքնավար մարզի կարգավիճակ տան, անպայման կվերադառնամ Արցախ}
_{Թուրքը նստած ա Ստեփանակերտում։ Հասել ա Կրկժան, մարդկանց ծեծել, դուրս է հանել տներից, դրոշը կանգնեցրել, հետ դառել։ Հիմա սաղ իրենցն է․ ինչպես Հակարի կամուրջն է իրենցը, այնպես էլ Արցախը։}

Ստեփանակերտ-Գորիս 93 կմ ճանապարհը սովորաբար անցանելի է 2 ժամում․առաջիկա օրերին արցախցիներն այն անցել են առնվազն 20, երբեմն նույնիսկ 30, 40 ժամում։

Գեորգի Իսախանյանը կնոջ հետ Ստեփանակերտից Կոռնիձոր է հասել 30-ից ավելի ժամանակում․ իրենց մեքենան կամազի ետևից կապած։ Այլ տարբերակ չունեին․ բենզին չկար, եղած դեպքում 20 լիտրը 120 հազարով էին վաճառում։ «10 ամիս ա, բլոկադա էր, ու ոչինչ չկար ուտելու․ ո՛չ ձեթ, ալյուր, ոչ մի բան․ եղած դեպքում էլ մեկ տուփ աղը 3000, մեկ շիշ ձեթը՝ 10 հազար, շաքարավազի մեշոկն էլ 220 հազար դրամ էին վաճառում։
Ինձ էլ 50 հազար թոշակ էին տալիս․ դե արի ու ապրի։ Էդքանից հետո ոչ մեկ չի ցանկանա մնա Արցախում։ Սաղ եկալ եմ․ դա ա էս պահին ամենակարևորը»,-ասում է նա։

Հոկտեմբերի 2-ին ՀՀ ՆԳՆ միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայության պետ Արմեն Ղազարյանը ճեպազրույցի ժամանակ հայտնել է, որ Արցախից բռնի տեղահանվել է մինչև 18 տարեկան շուրջ 27 հազար երեխա,10 հազարից ավելի 65 տարեկանից բարձր քաղաքացի։ Հաշվառվել է 230 հղի կին և 2000-ից ավելի հաշմանդամություն ունեցող անձ։
Իսկ հոկտեմբերի 3-ին ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Նարեկ Մկրտչյանը ասուլիսի ժամանակ նշեց, որ Լեռնային Ղարաբաղից բռի տեղահանված ավելի քան 250 տարեց, որոնցից շատերը նաև ունեն հաշմանդամություն և առանց ծնողական խնամքի մնացած 20 երեխաներն ուղղորդվել են խնամքի կենտրոններ։

Tilda Publishing

Արցախից բռնի տեղահանվածներին հյուրընկալելու համար հումանիտար կայաններ բացվել էին Գորիս և Կոռնիձոր բնակավայրերում, սակայն երեք օր անց Կոռնիձորինը փակվել ու բացվել է Վայքի հումանիտար կայանը։ Տվյալների հավաքագրման, կարիքի գնահատման, սննդի, հագուստի, դեղորայքի, կացության և այլ հարցերի կարգավորման գործում միայն Գորիսում ներգրավվել է 250-ից ավելի մարդ։
Կոռնիձորում այլևս մարդկանց կարիքները չէին գնահատում, բայց բազմաթիվ քաղաքացիներ ուտելիք ու ջուր էին փոխանցում Հակարիի կամուրջը հատած յուրաքանչյուր արցախցու՝ փորձելով փոխանցել իրենց սերն ու ջերմությունը։

Բոլոր հումանիտար կայաններում 24-ժամյա ռեժիմով աշխատում էին շտապ օգնության կայանները։ Հիվանդներին առաջին բուժօգնություն էին ցուցաբերում, սահմանափակ քանակությամբ դեղորայք տրամադրում մինչև մոտակա բուժհաստատություններ հասնեն։ «Տեղահանվավածների մեծ մասը քաղցած է, մրսած, հիպերտոնիկ հիվանդները դեղորայքը չընդունած։ Հիվանդները շատ-շատ են, հատկապես մինչև մեկ տարեկան երեխաները։ Ամեն ինչը ներգործել է․ և՛ հոգեբանական սթրեսը, և՛ երկար ճանապարհը, ամիսներ շարունակ քաղցած լինելը կամ թերսնվելը»,-ասում է ընտանեկան բժիշկ Ժակլին Ավետիսյանը։

Դեռ 2020թվականի 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Սյունիքի մարզը, մասնավորապես Գորիս համայնքի դերը մեծ էր թիկունքում իրականացվելիք աշխատանքներում։ Միայն Գորիսում ապաստանել էր ավելի քան 10 հազար արցախցի, որոնց համայնքը ապահովել էր սննդով, հագուստով և կեցությամբ։ Նրանց մի մասը ետ էին վերադարդարձել Արցախ, իսկ նրանք, ովքեր իրենց տներն էին կորցրել, շարունակում են մնալ համայնքում։ Այս անգամ նույնպես Գորիսը «ամենայն պատասխանատվությամբ կատարեց իր առջև դրած առաջադրանքը» և իր հոգատարությունը փոխանցեց ամեն մի արցախցու։

Նախագիծն իրականացվել է Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի ֆինանսական աջակցությամբ՝ «Անկախ մեդիա բովանդակության ստեղծում» ծրագրի շրջանակում։

© Գորիսի մամուլի ակումբ
Լրագրող՝ Անահիտ Բաղդասարյան
Օպերատոր՝ Նորայր Դանիելյան